ΔΕΚΑΕΞΙ ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΤΗ ΜΕΛΙΝΑ
"...Βλέπουμε την αλληλουχία των αρχαίων πολιτισμών κομματιασμένη, το παρελθόν γκρεμισμένο και τις θαυμάσιες ιδιαιτερότητες ξεθωριασμένες. Η μνήμη μας απειλείται και η ψυχή μας ξεραίνεται, η δημιουργικότητα ασφυκτιά, το παρόν ξεριζώνεται. Όποιος δεν έχει παρελθόν δεν έχει παρόν, λέει μια αραβική παροιμία. Αυτό το παρελθόν πρέπει να αναδυθεί από τα μουσεία για να γίνει πηγή έμπνευσης και δημιουργίας, να γίνει όργανο και χαρά του λαού..."
Mελίνα Μερκούρη, Μεξικό 29-7-1982, στη Διεθνή Διάσκεψη Υπουργών Πολιτισμού της UNESCO.
Συμπληρώθηκαν δεκαέξι χρόνια χωρίς τη ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ: «την τελευταία Ελληνίδα θεά», τη φλογερή ηρωίδα της αντίστασης, τη μεγάλη πρωταγωνίστρια του θεάτρου και του κινηματογράφου, την παγκόσμια πρέσβειρα του ελληνισμού και του πολιτισμού της.
Δεν είμαστε όμως εδώ για να την βιογραφήσουμε. Δεν το χρειάζεται. Είμαστε εδώ, πιστεύω, κυρίως, για να τη θυμηθούμε με αγάπη, συγκίνηση και ευγνωμοσύνη για όσα μας έδωσε και όσα μας κληροδότησε και να αντλήσουμε από το δικό της θάρρος και αποφασιστικότητα, ιδιαίτερα κατά τις δύσκολες αυτές ημέρες που περνούμε.
Μου ζητήθηκε να πω λίγα λόγια για τη Μελίνα ως πολιτικό και τη σχέση της με την πολιτική, με βάση την κοινή μας εμπειρία στον αγώνα κατά της δικτατορίας και μετά, με τη συνεργαία μας στα Υπουργεία Πολιτισμού και Τουρισμού που, ειρήσθω εν παρόδω, με μεγάλη καθυστέρηση, επί τέλους, έγιναν ένα. Σε τελευταία ανάλυση, αν ο τουρισμός της Ελλάδας δεν είναι πολιτισμός, τότε τί είναι;
Μόλις άρχισα να το σκέπτομαι, ανακάλυψα ότι η Μελίνα δεν μπορεί να ταξινομηθεί ως πολιτικός, τουλάχιστον όχι κατά την έννοια του «πολιτικού» όπως τον θέλει το κοινότοπο στερεότυπο. Γενικά, η Μελίνα δεν προσφέρεται για ταξινόμηση. Η Μελίνα ήταν η Μελίνα.
Θα περιοριστώ λοιπόν σε κάποιες προσωπικές αναμνήσεις από κείνα τα δύσκολα και δημιουργικά χρόνια μια και όλα τα άλλα είναι δημοσιευμένα και γνωστά. Εξάλλου την ανεκτίμητη προσφορά της Μελίνας στην Ελλάδα, στους Έλληνες και στην παγκόσμια κοινότητα θα σας παρουσιάσουν σήμερα διακεκριμένοι, καταλληλότεροι εμού, ομιλητές.
Πρώτη επαφή, τα μαύρα χρόνια της χουντικής κατοχής. Με επισπεύδοντα τον μεγάλο ηγέτη, αρχηγό του Π.Α.Κ. Ανδρέα Παπανδρέου που μόλις είχε αποφυλακιστεί με την παρέμβαση της παγκόσμιας, ακαδημαϊκής, κυρίως κοινότητας, βρεθήκαμε στις επάλξεις του αντιδιδακτορικού αγώνα.
Με βαθιά προοδευτικές πολιτικές ρίζες από τον παππού Σπύρο και τον πατέρα Σταμάτη ενεργοποιήθηκε μόνη της εξ αρχής. Το βράδυ της αποφράδας 21ης Απριλίου βρισκόταν στη Νέα Υόρκη όπου παρουσίαζε το «Ίλια Ντάρλινγκ» με τον Ζυλ Ντασσέν. Με το άκουσμα του πραξικοπήματος, έκαμε τις πρώτες δηλώσεις της στα αμερικανικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης: «Σας παρακαλώ, μην πάτε στη χώρα μου», είπε κλαίγοντας.
Για τη δράση της, η χούντα της αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια. Τότε είπε το ιστορικό: «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο Πατττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας». Με την υπογραφή του ίδιου επίουρκου αξιωματικού αφαιρέθηκε και από μένα η ελληνική ιθαγένεια. Χωρίς να κάνω άστοχους παραλληλισμούς, ε, πως να το πούμε, ένοιωσα πως ήμουν με την καλύτερη παρέα.
Ακόμα και μετά την αποφυλάκιση του Ανδρέα και την ίδρυση του ΠΑΚ, η Μελίνα ήταν το κύριο σύμβολο του αγώνα που μας άνοιγε πόρτες και έφερνε κοντά μας τους ξένους για ηθική συμπαράσταση και πρακτική βοήθεια. Ο Ανδρέας, τον πρώτο καιρό, δεν ήταν ακόμα ευρέως γνωστός πέραν της παγκόσμιας ακαδημαϊκής κοινότητας, της CIA και του FBI. Στα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης, εκεί δηλαδή που παιζόταν τότε το παιχνίδι, η πρόσβαση ήταν εξαιρετικά δύσκολη και η στάση τους, από αδιάφορη έως αρνητική. Όπως θα λέγαμε στο σημερινό τηλεοπτικό τοπίο της χώρας μας, «η Μελίνα πουλούσε». Ήταν περιζήτητη πράγμα που αξιοποίησε στο έπακρο ανεβάζοντας στην επικαιρότητα το θέμα της κατάλυσης της δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Με οργανωτή τον αφανή ήρωα, τον αδελφό της Σπύρο, έκανε πολιτικές περιοδείες σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, εμπνέοντας τους νέους Έλληνες αγωνιστές της αντίστασης (κυρίως εργάτες και φοιτητές), και ενημερώνοντας τους ξένους. Συμμετείχε σε διαδηλώσεις, απεργίες πείνας, συναυλίες και πολιτικές εκδηλώσεις. Έδινε συνεντεύξεις, έκανε ομιλίες, τραγουδούσε ενάντια στους συνταγματάρχες. Έγινε ο εφιάλτης της χούντας που αντέδρασε απαγορεύοντας στην Ελλάδα τα τραγούδια της, δεσμεύοντας την περιουσία της και οργανώνοντας δολοφονικές επιθέσεις εναντίον της.
Αμέσως μετά την κατάρρευση της χούντας συνέχισε την πολιτική της δράση δίπλα στον Ανδρέα με την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αλλά και την πολιτιστική της δραστηριοτητα στο θέατρο και στον κινηματογράφο με σκηνοθέτη και συμπαραστάτη τον σύντροφο της ζωής της Ζυλ Ντασσέν.
Όταν το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές τον Οκτώβριο του 1981, η Μελίνα Μερκούρη ορίστηκε Υπουργός Πολιτισμού και παρέμεινε στη θέση αυτή καθόλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν η μοναδική Υπουργός που δεν «αναδομήθηκε» ποτέ.
Κατά το μέγιστο μέρος αυτής της περιόδου, είχα τη μεγάλη τύχη να βρίσκομα κοντά της και να συνεργάζομαι μαζί της ως υπεύθυνος για τον τουρισμό της χώρας μας, μια και η συνάφεια των δυο τομέων είναι αυτονόητη.
Με μια ομάδα αξιόλογων και απόλυτα αφοσιωμένων συνεργατών όπως τον Κώστα Αλαβάνο, τον Γιώργο Θωμά, την Μανουέλα Παυλίδου (τη σκιά της), φυσικά τον Σπύρο που δεν έλειπε από τίποτα, υπαλλήλους του Υπουργείου που δεν ξεχώριζε από τους αξιωματούχους, βρισκόμασταν τακτικά στο Υπουργείο για συνεργασία. Είχαμε και βραδυνές χαλαρές συναντήσεις στο σπίτι της, όπου μιλούσαμε για τον πολιτισμό για τον τουρισμό για την κοινωνία, για τα οράματά της για την Ελλάδα μας.
Ασκούσε μια ακαταμάχητη γοητεία και σαγήνη σε όλους εμάς, δείχνοντας, απροσποίητα, χωρίς να προσπαθεί, περίσσευμα αγάπης και σεβασμού. Η Μελίνα πραγματικά εμπλούτισε τη ζωή μας.
Και μια και μιλάμε για αναμνήσεις. ...Η Μελίνα λάτρευε τον Ανδρέα και αυτό ήταν αμοιβαίο. Παρότι είχε πάντα τον θαυμασμό και την πλήρη υποστήριξή του είχε ταυτόχρονα και μια υπερβολική, ίσως, ευαισθησία για το τί αισθανόταν και τί σκεπτόταν για ‘κείνη. Δεν άντεχε την κριτική κανενός και για τίποτε όταν ήταν ο Ανδρέας παρών.
Κατά τη διάρκεια της θητείας της, έφερε, με τις πολιτικές της πρωτοβουλίες και τα πολιτικά της οράματα, τον πολιτισμό στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Εισήγαγε τη δημοκρατική διακυβέρνηση στο υπουργείο της και με τον αέρα αλλαγής που έπνεε στις σχέσεις της πολιτικής ηγεσίας με τους υπαλλήλους αλλά και στις σχέσεις των υπηρεσιών με τον πολίτη, είδαμε μια νέα εποχή πολιτισμικής δημιουργικότητας..
Ως Υπουργός εφάρμοσε μια έντονη εξωτερική πολιτιστική πολιτική. Οργάνωσε πολλές και σημαντικές εκθέσεις σε μουσεία του εξωτερικού, καθώς και εκδηλώσεις ουσίας. Συναντήθηκε με σπουδαίες προσωπικότητες όπως ο Λάνγκ, ο Αντρεότι, ο Γκένσερ, ο Πάλμε, ο Γκονζάλεθ, ο Πάπας, η Γκάντι, ο Μιτεράν κ.α. και διεκδίκησε μια εξέχουσα θέση για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της.
Η Μελίνα Μερκούρη είχε χαράξει την πολιτική της στο υπουργείο, εξαρχής, και την ακολούθησε απαρέγκλιτα, φροντίζοντας για την σταδιακή υλοποίηση των πολλών και μεγάλων οραμάτων της.
Μεταξύ αυτών...
Mελίνα Μερκούρη, Μεξικό 29-7-1982, στη Διεθνή Διάσκεψη Υπουργών Πολιτισμού της UNESCO.
Συμπληρώθηκαν δεκαέξι χρόνια χωρίς τη ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ: «την τελευταία Ελληνίδα θεά», τη φλογερή ηρωίδα της αντίστασης, τη μεγάλη πρωταγωνίστρια του θεάτρου και του κινηματογράφου, την παγκόσμια πρέσβειρα του ελληνισμού και του πολιτισμού της.
Δεν είμαστε όμως εδώ για να την βιογραφήσουμε. Δεν το χρειάζεται. Είμαστε εδώ, πιστεύω, κυρίως, για να τη θυμηθούμε με αγάπη, συγκίνηση και ευγνωμοσύνη για όσα μας έδωσε και όσα μας κληροδότησε και να αντλήσουμε από το δικό της θάρρος και αποφασιστικότητα, ιδιαίτερα κατά τις δύσκολες αυτές ημέρες που περνούμε.
Μου ζητήθηκε να πω λίγα λόγια για τη Μελίνα ως πολιτικό και τη σχέση της με την πολιτική, με βάση την κοινή μας εμπειρία στον αγώνα κατά της δικτατορίας και μετά, με τη συνεργαία μας στα Υπουργεία Πολιτισμού και Τουρισμού που, ειρήσθω εν παρόδω, με μεγάλη καθυστέρηση, επί τέλους, έγιναν ένα. Σε τελευταία ανάλυση, αν ο τουρισμός της Ελλάδας δεν είναι πολιτισμός, τότε τί είναι;
Μόλις άρχισα να το σκέπτομαι, ανακάλυψα ότι η Μελίνα δεν μπορεί να ταξινομηθεί ως πολιτικός, τουλάχιστον όχι κατά την έννοια του «πολιτικού» όπως τον θέλει το κοινότοπο στερεότυπο. Γενικά, η Μελίνα δεν προσφέρεται για ταξινόμηση. Η Μελίνα ήταν η Μελίνα.
Θα περιοριστώ λοιπόν σε κάποιες προσωπικές αναμνήσεις από κείνα τα δύσκολα και δημιουργικά χρόνια μια και όλα τα άλλα είναι δημοσιευμένα και γνωστά. Εξάλλου την ανεκτίμητη προσφορά της Μελίνας στην Ελλάδα, στους Έλληνες και στην παγκόσμια κοινότητα θα σας παρουσιάσουν σήμερα διακεκριμένοι, καταλληλότεροι εμού, ομιλητές.
Πρώτη επαφή, τα μαύρα χρόνια της χουντικής κατοχής. Με επισπεύδοντα τον μεγάλο ηγέτη, αρχηγό του Π.Α.Κ. Ανδρέα Παπανδρέου που μόλις είχε αποφυλακιστεί με την παρέμβαση της παγκόσμιας, ακαδημαϊκής, κυρίως κοινότητας, βρεθήκαμε στις επάλξεις του αντιδιδακτορικού αγώνα.
Με βαθιά προοδευτικές πολιτικές ρίζες από τον παππού Σπύρο και τον πατέρα Σταμάτη ενεργοποιήθηκε μόνη της εξ αρχής. Το βράδυ της αποφράδας 21ης Απριλίου βρισκόταν στη Νέα Υόρκη όπου παρουσίαζε το «Ίλια Ντάρλινγκ» με τον Ζυλ Ντασσέν. Με το άκουσμα του πραξικοπήματος, έκαμε τις πρώτες δηλώσεις της στα αμερικανικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης: «Σας παρακαλώ, μην πάτε στη χώρα μου», είπε κλαίγοντας.
Για τη δράση της, η χούντα της αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια. Τότε είπε το ιστορικό: «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο Πατττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας». Με την υπογραφή του ίδιου επίουρκου αξιωματικού αφαιρέθηκε και από μένα η ελληνική ιθαγένεια. Χωρίς να κάνω άστοχους παραλληλισμούς, ε, πως να το πούμε, ένοιωσα πως ήμουν με την καλύτερη παρέα.
Ακόμα και μετά την αποφυλάκιση του Ανδρέα και την ίδρυση του ΠΑΚ, η Μελίνα ήταν το κύριο σύμβολο του αγώνα που μας άνοιγε πόρτες και έφερνε κοντά μας τους ξένους για ηθική συμπαράσταση και πρακτική βοήθεια. Ο Ανδρέας, τον πρώτο καιρό, δεν ήταν ακόμα ευρέως γνωστός πέραν της παγκόσμιας ακαδημαϊκής κοινότητας, της CIA και του FBI. Στα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης, εκεί δηλαδή που παιζόταν τότε το παιχνίδι, η πρόσβαση ήταν εξαιρετικά δύσκολη και η στάση τους, από αδιάφορη έως αρνητική. Όπως θα λέγαμε στο σημερινό τηλεοπτικό τοπίο της χώρας μας, «η Μελίνα πουλούσε». Ήταν περιζήτητη πράγμα που αξιοποίησε στο έπακρο ανεβάζοντας στην επικαιρότητα το θέμα της κατάλυσης της δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Με οργανωτή τον αφανή ήρωα, τον αδελφό της Σπύρο, έκανε πολιτικές περιοδείες σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, εμπνέοντας τους νέους Έλληνες αγωνιστές της αντίστασης (κυρίως εργάτες και φοιτητές), και ενημερώνοντας τους ξένους. Συμμετείχε σε διαδηλώσεις, απεργίες πείνας, συναυλίες και πολιτικές εκδηλώσεις. Έδινε συνεντεύξεις, έκανε ομιλίες, τραγουδούσε ενάντια στους συνταγματάρχες. Έγινε ο εφιάλτης της χούντας που αντέδρασε απαγορεύοντας στην Ελλάδα τα τραγούδια της, δεσμεύοντας την περιουσία της και οργανώνοντας δολοφονικές επιθέσεις εναντίον της.
Αμέσως μετά την κατάρρευση της χούντας συνέχισε την πολιτική της δράση δίπλα στον Ανδρέα με την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αλλά και την πολιτιστική της δραστηριοτητα στο θέατρο και στον κινηματογράφο με σκηνοθέτη και συμπαραστάτη τον σύντροφο της ζωής της Ζυλ Ντασσέν.
Όταν το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές τον Οκτώβριο του 1981, η Μελίνα Μερκούρη ορίστηκε Υπουργός Πολιτισμού και παρέμεινε στη θέση αυτή καθόλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν η μοναδική Υπουργός που δεν «αναδομήθηκε» ποτέ.
Κατά το μέγιστο μέρος αυτής της περιόδου, είχα τη μεγάλη τύχη να βρίσκομα κοντά της και να συνεργάζομαι μαζί της ως υπεύθυνος για τον τουρισμό της χώρας μας, μια και η συνάφεια των δυο τομέων είναι αυτονόητη.
Με μια ομάδα αξιόλογων και απόλυτα αφοσιωμένων συνεργατών όπως τον Κώστα Αλαβάνο, τον Γιώργο Θωμά, την Μανουέλα Παυλίδου (τη σκιά της), φυσικά τον Σπύρο που δεν έλειπε από τίποτα, υπαλλήλους του Υπουργείου που δεν ξεχώριζε από τους αξιωματούχους, βρισκόμασταν τακτικά στο Υπουργείο για συνεργασία. Είχαμε και βραδυνές χαλαρές συναντήσεις στο σπίτι της, όπου μιλούσαμε για τον πολιτισμό για τον τουρισμό για την κοινωνία, για τα οράματά της για την Ελλάδα μας.
Ασκούσε μια ακαταμάχητη γοητεία και σαγήνη σε όλους εμάς, δείχνοντας, απροσποίητα, χωρίς να προσπαθεί, περίσσευμα αγάπης και σεβασμού. Η Μελίνα πραγματικά εμπλούτισε τη ζωή μας.
Και μια και μιλάμε για αναμνήσεις. ...Η Μελίνα λάτρευε τον Ανδρέα και αυτό ήταν αμοιβαίο. Παρότι είχε πάντα τον θαυμασμό και την πλήρη υποστήριξή του είχε ταυτόχρονα και μια υπερβολική, ίσως, ευαισθησία για το τί αισθανόταν και τί σκεπτόταν για ‘κείνη. Δεν άντεχε την κριτική κανενός και για τίποτε όταν ήταν ο Ανδρέας παρών.
Κατά τη διάρκεια της θητείας της, έφερε, με τις πολιτικές της πρωτοβουλίες και τα πολιτικά της οράματα, τον πολιτισμό στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Εισήγαγε τη δημοκρατική διακυβέρνηση στο υπουργείο της και με τον αέρα αλλαγής που έπνεε στις σχέσεις της πολιτικής ηγεσίας με τους υπαλλήλους αλλά και στις σχέσεις των υπηρεσιών με τον πολίτη, είδαμε μια νέα εποχή πολιτισμικής δημιουργικότητας..
Ως Υπουργός εφάρμοσε μια έντονη εξωτερική πολιτιστική πολιτική. Οργάνωσε πολλές και σημαντικές εκθέσεις σε μουσεία του εξωτερικού, καθώς και εκδηλώσεις ουσίας. Συναντήθηκε με σπουδαίες προσωπικότητες όπως ο Λάνγκ, ο Αντρεότι, ο Γκένσερ, ο Πάλμε, ο Γκονζάλεθ, ο Πάπας, η Γκάντι, ο Μιτεράν κ.α. και διεκδίκησε μια εξέχουσα θέση για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της.
Η Μελίνα Μερκούρη είχε χαράξει την πολιτική της στο υπουργείο, εξαρχής, και την ακολούθησε απαρέγκλιτα, φροντίζοντας για την σταδιακή υλοποίηση των πολλών και μεγάλων οραμάτων της.
Μεταξύ αυτών...
- Η επιστροφή στην Ελλάδα των Μαρμάρων του Παρθενώνα. (Η ιδέα της επιστροφής των Μαρμάρων της γεννήθηκε κατά τη δεκαετία του ΄60, όταν, στα γυρίσματα της ταινίας "Φαίδρα", οι Βρετανοί ζήτησαν πληρωμή για να αφήσουν το ελληνικό συνεργείο να κινηματογραφήσει τα γλυπτά. Έθεσε το θέμα επίσημα για πρώτη φορά ως Υπουργός Πολιτισμού τον Ιούλιο του 1982 στο Μεξικό, στη Διεθνή Διάσκεψη Υπουργών Πολιτισμού της UNESCO και δεν σταμάτησε να αγωνίζεται γι' αυτό μέχρι το θάνατό της). "Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα για μας", έλεγε. "Είναι το καμάρι μας. Είναι οι θυσίες μας. Είναι το υπέρτατο σύμβολο ευγένειας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι η φιλοδοξία και το όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητάς μας". Και " Αν με ρωτήσετε εάν θα ζω όταν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα επιστρέψουν στην Ελλάδα, σας λεω πως ναι, θα ζω. Αλλά κι αν ακόμη δεν ζω πια, θα ξαναγεννηθώ".
- Για την υποστήριξη αυτής της διεκδίκησης, συνέλαβε την ιδέα ενός νέου Μουσείου Ακρόπολης και προκήρυξε διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την κατασκευή του, το 1989. Η δημιουργία του μουσείου θα προσέφερε τον κατάλληλο χώρο που χρειάζονται τα αριστουργηματικά γλυπτά για να εκτεθούν και θα αφαιρούσε κάθε επιχείρημα από εκείνους που αντιτίθενται στην επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα.
- Ανέθεσε τη μελέτη ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, την ενοποίηση δηλαδή του ιστορικού κέντρου της Αθήνας.
- Έπεισε τους ομολόγους της Υπουργούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ξεκινήσει ο θεσμός των Πολιτιστικών Πρωτευουσών της Ευρώπης, που υλοποιήθηκε το 1985 με πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα την Αθήνα. Ο θεσμός των Πολιτιστικών Πρωτευουσών είναι σήμερα ο πιο σοβαρός και μεγάλος επίσημος πολιτιστικός θεσμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
- Πιστεύοντας στην πολιτιστική αποκέντρωση δημιούργησε σε διάφορες πόλεις τα Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα.
