Συμβολή στον διάλογο για την παιδεία - Υπόμνημα προς βουλευτές

Χερσόνησος Κρήτης, 4 Ιανουαρίου 2007 

ΘΕΜΑ: Συμβολή στον διάλογο για την παιδεία

Αξιότιμε κύριε Βουλευτή,

Λίγες μέρες πριν αρχίσει η συζήτηση στη Βουλή των Ελλήνων για την αναθεώρηση του Άρθρου 16 του Συντάγματος που αφορά στην ανώτατη παιδεία, ως Έλλην πολίτης που ασχολείται ενεργά με την παιδεία, την εκπαίδευση και την κατάρτιση, θεωρώ καθήκον μου να καταθέσω τις απόψεις μου για το μείζον αυτό θέμα, συμβάλλοντας στον κρίσιμης σημασίας διάλογο που διεξάγεται σε όλη τη χώρα. Η συζήτηση αυτή φέρνει στην επικαιρότητα την κορύφωση μιας κρίσης που σοβεί στην ελληνική παιδεία,σε όλα τα επίπεδα, τώρα και αρκετές δεκαετίες.

Είδαμε, την περασμένη άνοιξη, τις όχι αδικαιολόγητες κινητοποιήσεις, φοιτητών, μαθητών και διδασκόντων, που δυστυχώς συνοδεύτηκαν και σημαδεύτηκαν από σύγχυση, ευτράπελα, χρήση αλόγιστης βίας, εκατέρωθεν, και καπέλωμα από κουκουλοφόρους, με αποτέλεσμα να αποπροσανατολιστεί ο τόσο απαραίτητος δημόσιος διάλογος. Κατά τις τελευταίες ημέρες γίναμε και γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες πληθώρας δηλώσεων από φορείς και άτομα καθώς και κινητοποιήσεων από φοιτητές, συνδικαλιστικούς φορείς αλλά και από πρυτανικές αρχές. Οι πιο πρόσφατες δημοσκοπήσεις αναδεικνύουν δύο στοιχεία:

Πρώτον, ότι ένα πλειοψηφικό ποσοστό των Ελλήνων βλέπει μάλλον με ευνοϊκή διάθεση την ίδρυση μη-κρατικών, μη-κερδοσκοπικών πανεπιστημίων υπό όρους και προϋποθέσεις και

δεύτερον ότι, από άποψη πληροφόρησης και ενημέρωσης, στην ελληνική κοινωνία επικρατεί πλήρης σχεδόν άγνοια και σύγχυση. Στις γραμμές που ακολουθούν, επιχειρώ να παρουσιάσω την κατάσταση όπως την αντιλαμβάνομαι και προτείνω κάποιες λύσεις, σε μια προσπάθεια να συμβάλω στον δημόσιο διάλογο πάνω στο κορυφαίο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας που είναι η παιδεία, η εκπαίδευση, η κατάρτιση και η επαγγελματική αποκατάσταση των παιδιών μας που, εξ ορισμού, ταυτίζονται με το μέλλον της χώρας μας, την ανάπτυξη και την ευημερία της.

Η παιδεία στην Ελλάδα του 2007 Σημειολογικά μόνο αναφέρω πράγματα, γνωστά σε όλους μας που, ασφαλώς, προκαλούν έντονο προβληματισμό στον κάθε Έλληνα πολίτη: Στην Ελλάδα της «δωρεάν παιδείας», πολλοί γονείς στερούνται τα απαραίτητα για να πληρώσουν τα φροντιστήρια των παιδιών τους από την πρώτη κιόλας τάξη του Γυμνασίου.

• Το σύστημα κριτηρίων εισαγωγής στα ΑΕΙ και ΤΕΙ, μια παγκόσμια μοναδικότητα παραλογισμού, ταλαιπωρεί τους νέους μας, οδηγώντας τους στην επιδίωξη ενός, μοναδικού στόχου, καθ’ όλη τη διάρκεια των γυμνασιακών και λυκειακών τους σπουδών: Όχι πώς θα αποκτήσουν γνώσεις και θα αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη, αλλά...πώς θα αποστηθίσουν καλύτερα προκειμένου να πετύχουν στις εισαγωγικές. Τραγικό επακόλουθο: τα όνειρα, οι ελπίδες, το μέλλον των υποψηφίων παίζονται με μια ζαριά, σε μια τυχερή ή «κακή ώρα» την ημέρα των εξετάσεων.
• Ανεξάρτητα από προθέσεις, δεν καταφέραμε να εφαρμόσουμε την προφανώς ορθή επιλογή που εφαρμόζεται αλλού, να κρίνονται οι υποψήφιοι με βάση τη συνολική τους απόδοση κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στη μέση εκπαίδευση, βάσει ορθολογικών και αντικειμενικών κριτηρίων.
• Πέραν από τις ψυχολογικές επιπτώσεις στους νέους και τις οικογένειές τους, παρατηρούμε το φαινόμενο να εγγράφονται οι νέοι σε σχολές που δεν τους ενδιαφέρουν, σε κάποια άλλη πόλη (με ενοίκια, έξοδα διατροφής, κ.λπ.).
• Εξήντα πέντε χιλιάδες Ελληνόπουλα φοιτούν σε ξένα πανεπιστήμια, με όλες τις οικονομικές και άλλες θυσίες που αυτό συνεπάγεται, πολλά από τα οποία επιστρέφουν με πτυχία αμφιβόλου αντικρίσματος. Στο ιστορικά παγκόσμιο κέντρο παιδείας και πολιτισμού, βρισκόμαστε στην άκρως δυσάρεστη θέση να εξάγουμε, αντί να εισάγουμε φοιτητές και συνάλλαγμα απ’ όλο τον κόσμο. 
• Τα κρατικά πανεπιστήμια παράγουν πτυχιούχους που συνθέτουν στρατιές ανέργων γιατί, ανεξάρτητα από την ποιότητα των πτυχίων τους, οι σπουδές τους δεν συνδέονται με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. 
• Οι καθηγητές μας απεργούν, ανθιστάμενοι στην προτεινόμενη αξιολόγηση της διδακτικής μεθοδολογίας και αποτελεσματικότητάς τους. Η Έλλειψη θεσμικού πλαισίου και εποπτείας για την τριτοβάθμια μη-κρατική ή, αν προτιμάτε, ιδιωτική εκπαίδευση, έχει οδηγήσει στην ίδρυση και λειτουργία μιας πλειάδας εκπαιδευτικών «παραμάγαζων» που πλασάρονται ως δορυφορικά παραρτήματα ξένων πανεπιστημίων και κολεγίων που προσφέρουν διπλώματα και πτυχία με ελάχιστες, αν όχι ανύπαρκτες δυνατότητες επαγγελματικής αποκατάστασης.
• Στην πρόληψη όλων αυτών των παρενεργειών που υποβαθμίζουν και απαξιώνουν το εθνικό μας σύστημα παιδείας δεν βοηθούν ούτε οι γονείς που, έχοντας στερηθεί την ευκαιρία να μάθουν γράμματα, προσπαθούν να πραγματοποιήσουν τα ανεκπλήρωτα όνειρά τους μέσα από τα παιδιά τους, που οδηγούνται και χάνονται στην έρημο της απόκτησης ενός πτυχίου, οποιουδήποτε πτυχίου και της μάταιης αναζήτησης κάποιας δουλειάς.
• Στον τομέα του τουρισμού που μας απασχολεί ή πρέπει να μας απασχολεί ιδιαίτερα, μια και είναι η κινητήρια δύναμη της οικονομίας μας και της απασχόλησης, διαπιστώνουμε, με λύπη ότι σε κανένα κρατικό πανεπιστήμιο της χώρας δεν λειτουργεί ούτε ένα προπτυχιακό τμήμα για σπουδές στο τουριστικό και ξενοδοχειακό μάνατζμεντ, όταν οι επιχειρηματίες μάταια αναζητούν ηγετικά στελέχη με πανεπιστημιακή μόρφωση. 

Το «δίλημμα» του άρθρου 16…!!!

Μπροστά σ’ αυτή την απογοητευτική, ομολογουμένως, κατάσταση, αντί να ασχολούμαστε με το πραγματικό πρόβλημα, όλοι εμείς – κράτος, πολιτικά κόμματα, ακαδημαϊκή κοινότητα, συνδικαλιστικοί φορείς, μαθητές, φοιτητές και γονείς - αναλωνόμαστε σε ατέρμονες συζητήσεις πάνω στο ψευτοδίλημμα των μη κρατικών πανεπιστημίων σχετικά με το άρθρο 16 του Συντάγματος, σαν τάχα η αναθεώρησή του να αφορούσε μονάχα αυτό το θέμα. Κανείς, εξάλλου, δεν μίλησε σοβαρά για ιδιωτικοποίηση της παιδείας. Κοντολογίς, κανείς δεν θέλει, δεν ζητά και δεν μπορεί να μας επιβάλει να πουλήσουμε τα πανεπιστήμιά μας σε ιδιώτες επιχειρηματίες για να τα νέμονται και να κερδοσκοπούν.

Όσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο είναι απληροφόρητοι, αφελείς ή αδιόρθωτοι και επικίνδυνοι λαϊκιστές. Ας το καταλάβουμε όλοι, μια και καλή, πως η παιδεία δεν κινδυνεύει από τα μη κρατικά ή, αν προτιμάτε, ιδιωτικά πανεπιστήμια (όπως δεν κινδύνευσε η πρωτοβάθμια και μέση εκπαίδευση από τα ιδιωτικά σχολεία). Κινδυνεύει, πρωτίστως, από τον κακό εαυτό της. Είναι έτσι σαφές ότι τα μη κρατικά πανεπιστήμια όχι μόνο δεν αποτελούν απειλή για τα δημόσια, αλλά αντίθετα τα βοηθούν, αποτελεσματικά, στο ρόλο και την εκπλήρωση της αποστολής τους.

Άλλωστε, ένα δημόσιο πανεπιστήμιο υψηλής ποιότητας που είναι καταξιωμένο και κυρίαρχο στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, δεν έχει καμία απολύτως ανάγκη ειδικής μεταχείρισης και ιδιαίτερης νομικής προστασίας με τον αποκλεισμό μη κρατικών πανεπιστημίων. Και αντίστροφα, κανένα νομοθετικό πλαίσιο δεν μπορεί να προασπίσει το κύρος των κρατικών πανεπιστημίων, αν τα ίδια δεν έχουν καταξιωθεί ως ηγετικές πνευματικές οντότητες και κυψέλες παραγωγής γνώσης στον χώρο τους, κάτι που η ίδια η κοινωνία και οι φορολογούμενοι πολίτες που τα χρηματοδοτούν αναμένουν από αυτά.

Η ελευθερία, παραδείγματος χάριν, να λειτουργούν μη κρατικά πανεπιστήμια στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθιέρωσε μόνον ελάχιστα ιδρύματα του είδους και τούτο γιατί τα δημόσια πανεπιστήμια επιτελούν το έργο τους με αποτελεσματικότητα και επάρκεια. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι στην οικονομία της αγοράς της Γερμανίας, τα 69 μη-κρατικά πανεπιστήμια που λειτουργούν στη χώρα, φιλοξενούν μονάχα το 3% του πληθυσμού των φοιτητών...!!! Σε όποιες χώρες και σε όποιους τομείς υπάρχει σοβαρή δημόσια παιδεία, η ιδιωτική εκπαίδευση δεν χρειάζεται και δεν ευδοκιμεί. Γίνεται «σκωληκοειδής απόφυση». Η χρήση του ιατρικού όρου μάς θυμίζει ότι η αναλογία αυτή, προφανώς, ισχύει και για τη δημόσια υγεία.

Ας πάψουμε επί τέλους να πιπιλίζουμε την άνοστη πια καραμέλα του άρθρου 16 και ας ασχοληθούμε με την ουσία του προβλήματος, αντιμετωπίζοντάς το με θετικές παρεμβάσεις, με τον καθένα από μας να συμβάλει στη λύση, αντί να διεκδικούμε μόνο δικαιώματα χωρίς να αναλαμβάνουμε ευθύνες. Προσωπικά πιστεύω ότι, όπως συμβαίνει σε όλες τις προοδευμένες χώρες, πρέπει να επιτραπεί η ίδρυση μη-κρατικών πανεπιστημίων υπό αυστηρούς όρους, προϋποθέσεις και κριτήρια λειτουργίας που θα εγγυώνται την ποιότητα των σπουδών τόσο για τα ίδια όσο και για τα δημόσια (στα οποία τώρα, δυστυχώς δεν ισχύουν), αλλά και στα ψευτοκολέγια που τώρα λειτουργούν και πλουτίζουν ασύδοτα, χωρίς νομοθετικό πλαίσιο, χωρίς εποπτεία και χωρίς έλεγχο.

Η μη κρατική παιδεία οφείλει να είναι συμπληρωματική, καλύπτοντας τα κενά, όπου το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα αδυνατεί ή απουσιάζει (όπως, για παράδειγμα, στον Τουρισμό). Πέραν όμως απ’ αυτό, η αναδιάρθρωση, εκ θεμελίων, και η πλήρης αναβάθμιση του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας μας γενικά και της ανώτατης εκπαίδευσης ειδικότερα, αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα. Προτάσεις για έξοδο από την κρίση Θεωρώ αυτονόητο ότι πρέπει επειγόντως:

• Η δημόσια παιδεία να χρηματοδοτηθεί γενναία, να εξυγιανθεί, να ενισχυθεί, να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να θεσμοθετηθούν υψηλά standards που θα διέπουν τη λειτουργία της.
• Να ενισχυθούν ποικιλότροπα και πολύμορφα τα κρατικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, με επαρκή χρηματοδότηση και αυτονομία στη λήψη αποφάσεων και τη διαχείριση των διοικητικών και ακαδημαϊκών ζητημάτων τους, ώστε να μπορούν να εκπληρώνουν ακώλυτα την αποστολή τους και να λειτουργούν ανταγωνιστικά στο διεθνές περιβάλλον. 
• Να διασφαλιστεί η ποιότητα στο σύνολο των προσφερόμενων υπηρεσιών από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στις οποίες περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων, η διδασκαλία, η έρευνα, η κοινωνική προσφορά και η σύνδεσή τους με τις πραγματικές ανάγκες της οικονομίας και της αγοράς.
• Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρέπει να απαλλαγούν από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του Υπουργείου Παιδείας, των κομματικών νεολαιών και των συντεχνιακών ομάδων που λειτουργούν «δι’ ίδιον λογαριασμόν» μέσα στα πανεπιστήμια.
• Στην εκλογή των πρυτανικών αρχών να συμμετέχει το σύνολο των φοιτητών και όχι, όπως γίνεται τώρα, μονάχα οι «εντολοδόχοι» εκπρόσωποι.
• Να επιτραπεί η ίδρυση και λειτουργία μη κρατικών, μη κερδοσκοπικών ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, υπό την εποπτεία και τον έλεγχο του κράτους και της κοινωνίας, που θα έχουν συμπληρωματικό ρόλο στην παιδεία και την εκπαίδευση, όπως συμβαίνει σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου. Το Harvard, το Yale, το New York University, το Columbia, τοPrinceton κλπ. είναι μη κρατικά πανεπιστήμια. Η απαγόρευσή τους στην Ελλάδα αποτελεί μια Ευρωπαϊκή πρωτοτυπία.
• Ο συμπληρωματικός και όχι ανταγωνιστικός ρόλος των μη κρατικών ιδρυμάτων αυξάνει τις δυνατότητες επιλογής και ευκαιριών των φοιτητών, ειδικότερα σε γνωστικά αντικείμενα που, συνήθως, είναι έξω από εκείνα που παρέχονται από τα δημόσια πανεπιστήμια.
• Να καθιερωθεί η αρχή της αξιολόγησης* των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Υπάρχουν επιτυχή πρότυπα τέτοιων ανεξάρτητων οργάνων για την αξιολόγηση των προγραμμάτων σπουδών και της λειτουργίας των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (accrediting bodies), τόσο στη Βόρεια Αμερική όσο και στην Ευρώπη. Δεν χρειάζεται να εφευρίσκουμε, εκ νέου, τον τροχό με μεγάλο κόστος. 
• Να καθιερωθεί επίσης η αρχή της αξιολόγησης* των διδασκόντων από άποψη μεθοδολογίας και αποτελεσματικότητας της διδασκαλίας. Η δικαιολογημένη δυσπιστία των εκπαιδευτικών ως προς τη διαδικασία της αξιολόγησης, επιβάλλει να θεσπιστούν αντικειμενικά κριτήρια αξιολόγησης, η εφαρμογή των οποίων θα επιτηρείται από αδιάβλητα όργανα αξιολόγησης. (Όχι πάντως από πολιτικές ηγεσίες ή, ακόμα χειρότερο, από το ιδιαίτερο γραφείο του εκάστοτε Υπουργού Παιδείας). Η αξιολόγηση των διδασκόντων από τους φοιτητές είναι μια πρακτική που εφαρμόζεται με επιτυχία στο εξωτερικό.
• Να καθιερωθεί η συνεχής αξιολόγηση* των φοιτητών με αντικειμενικά και αδιάβλητα κριτήρια, καθώς και υποχρεώσεις για αριστοποίηση της ακαδημαϊκής τους επίδοσης (υποχρεωτική παρακολούθηση, ανώτατο όριο χρόνου σπουδών κλπ.). Η μάθηση διευκολύνεται από τη συνεχή επαφή διδασκόντων και διδασκομένων, την πραγματοποίηση περιοδικών τεστ και την ανάθεση ερευνητικών εργασιών κατά τη διάρκεια της ακαδημαϊκής χρονιάς.

* Πρέπει εδώ να τονιστεί, ότι η αξιολόγηση ισχύει ως πράξη στην καθημερινότητά μας και σε όλα τα επίπεδα και είναι ακατανόητο, τουλάχιστον, να μην ισχύει στον χώρο που, κατ’ εξοχήν, απαιτείται, δηλαδή στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα.

• Να καταργηθεί ο μεσαιωνικός θεσμός της «έδρας» και να υποχρεούνται οι καθηγητές να διεξάγουν έρευνες και να κάνουν δημοσιεύσεις. Είναι αδιανόητο να μην παράγεται ερευνητικό έργο στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
• Να δημιουργηθούν ανοιχτές γραμμές επικοινωνίας και αλληλοενημέρωσης μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στη διαδικασία προσφοράς ποιοτικής ανώτατης εκπαίδευσης (κράτους, δημοσίων και ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, επιχειρηματικού κόσμου, κοινωνικών φορέων κλπ.).
• Να συνδεθούν τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα με την επιχειρηματική και επαγγελματική κοινότητα, η επιστημονική διδασκαλία με την πρακτική εφαρμογή, οι σπουδές με την αγορά εργασίας. Έτσι μόνο θα εξασφαλιστεί η δυνατότητα απασχόλησης και καριέρας για τους απόφοιτους. 

Επείγει η αναγκαία υπέρβαση

Το μέλλον ανήκει σ’ εκείνους που είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του αιώνα μας. Η επανάσταση στις τεχνολογίες της πληροφορικής, η συνεχιζόμενη διεθνοποίηση και παγκοσμιοποίηση και η άνευ προηγουμένου επιτάχυνση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών αποτελούν προκλήσεις πρώτης γραμμής. Η αποτελεσματικότερη προετοιμασία για την αντιμετώπιση των προκλήσεων αυτών, για κάθε έθνος, είναι η δημιουργία πολιτών με το ανώτατο δυνατό επίπεδο μόρφωσης και κατάκτησης διανοητικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων που θα τους επιτρέψουν να κατακτήσουν το μέλλον. Η χώρα μας, με καθυστέρηση αρκετών δεκαετιών, πρέπει να βρει επιτέλους την αποφασιστικότητα και να προβεί στη ριζική αναδιάρθρωση της ανώτατης εκπαίδευσης. Έτσι μόνον θα καταφέρει να ισχυροποιήσει τη θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στον κόσμο και θα αντιμετωπίσει, με επιτυχία, τις προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Φιλικά,


Νίκος Σκουλάς